Ze heeft een vinger in de pap in Het Parool, Trouw en de Volkskrant, maar ook in AD en daarmee verbonden regionale titels, NRC en De Correspondent. Ze steunt uit de opbrengst van beleggingen zowel het Joods Historisch Museum als de arabische cinema, theater, videoproducties, tentoonstellingen en debatten. Maar de Stichting Democratie en Media steunt tegenwoordig vooral heel veel aanvragers niet: zeven van de tien indieners vielen af in 2015 en 2016, en als de trend doorzet worden dat er dit jaar acht van de tien.

“Had ik maar 20 miljoen per jaar te verdelen,” verzucht directeur Nienke Venema. “Hoewel, dan zou ik waarschijnlijk genoeg aanvragen hebben voor 200 miljoen.” Venema en SDM hebben deze situatie zelf over zich afgeroepen door het indienen van aanvragen te stimuleren, wat weer tot doel had een bredere kring van initiatieven te ondersteunen. En hoewel ook het uit te keren bedrag omhoog ging van 1,5 naar 2,5 miljoen per jaar, blijkt dat dus bij lange na niet genoeg om aan de vraag te voldoen. Wat overigens net zo goed geldt voor het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en vergelijkbare regelingen in de cultuursector.

Met ruim 60 miljoen belegd vermogen en nog eens ruim 80 in diverse deelnemingen lijkt Democratie en Media er warmpjes bij te zitten, maar schijn bedriegt: door allerlei afspraken leveren de deelnemingen al jaren bijna geen rendement en de lage rente heeft ook de opbrengst uit het vrij belegde deel van het vermogen doen verschrompelen. Gevolg: in 2016 boekte SDM 2,1 miljoen euro verlies en gezien de economische ontwikkeling zal dat in 2017 niet veel beter gaan. De tekorten zijn alleen aan te zuiveren door het vermogen aan te spreken.

In een onderneming zouden alle alarmbellen rinkelen bij deze cijfers, maar op het SDM-kantoor aan de Spuistraat in Amsterdam heerst bedachtzaam optimisme. Een beetje interen op het vermogen is geen bezwaar gezien de goede resultaten uit het verleden, legt Venema uit. Tegelijkertijd spreidt SDM de risico’s. Het vrije vermogen was de afgelopen jaren helemaal ondergebracht bij beheerders uit de duurzame hoek: Triodos/MeesPierson en ASN. Sinds kort bezit de stichting ook obligaties die sociaal en financieel rendement combineren, de zogeheten impact notes. Omdat er overheidsgaranties gelden via de Europese Investeringsbank en de Duitse Ontwikkelingsbank verwacht SDM een risico-arm bescheiden rendement. Bij het Green for Growth Fund (GGF) en het European Fund for Southeast Europe (EFSE) is vanaf dit jaar 4 miljoen euro belegd.

Hoog rendement, toch dividendvakantie

Eigenlijk is vrijwel elk serieus rendement een verbetering: ASN en Triodos kwamen in 2016 niet verder dan 1,6 procent opbrengst. Nog minder florissant vanuit financieel perspectief is de diepe slaap waarin het grootste deel van het SDM-vermogen al vele jaren verkeert. De deelneming in uitgever Persgroep Nederland, momenteel ter waarde van 73,2 miljoen euro, heeft al sinds de start in 2009 dividendvakantie. Op papier moet Persgroep Nederland jaarlijks 4,5 procent uitkeren, bijna 3,3 miljoen euro. Maar in de praktijk gaat het om nul cent en dat steekt schril af bij de 45 miljoen dividend die de Belgische moedermaatschappij van Persgroep in 2016 deed toekomen aan haar aandeelhouders, de familie Van Thillo. Evenals bij de 40 miljoen van 2015 en de 25 miljoen uit 2014.

“Het gaat ook om het maatschappelijk effect. Het geld blijft in de onderneming,” is de verdediging van SDM-directeur Venema voor de dividendvakantie, die in 2014 is verlengd tot 2019. Ook Frits Campagne, tot september 2016 ceo van Persgroep Nederland, is tevreden met de afspraken: “SDM verschaft kapitaal. Zo kunnen wij investeren in digitale initiatieven, reorganisaties en acquisities. We hebben Wegener/Mecom kunnen overnemen, huis-aan-huisbladen, Autotrack, hardware.info. Er is geen betere invulling van de missie van SDM dan het aandeelhouderschap in een nieuwsorganisatie die elke dag miljoenen mensen bereikt met kwaliteitsjournalistiek in de regio en landelijk, in print en online.”

Een analyse van de jaarcijfers van Persgroep Nederland en die van het moederbedrijf wijst uit dat er ook economische redenen zijn voor de op het eerste gezicht merkwaardige dividendvakantie. In Nederland is Persgroep veel minder winstgevend dan in België, terwijl de Nederlandse omzet ruim hoger ligt. De Nederlandse tak heeft verhoudingsgewijs meer personeel, onder andere door de grotere redacties op dagbladen. Niet alleen de winst, maar ook de omzet per werknemer is hier lager dan in België. Het exacte verschil is lastig te berekenen omdat de Nederlandse cijfers alleen vergeleken kunnen worden met het geconsolideerde totaal van de Persgroep, maar alle beschikbare getallen geven aan dat Van Thillo het grote geld in België verdient. Tegelijkertijd tonen de Nederlandse jaarcijfers dat 3,3 miljoen dividend er in 2016 en 2015 best af had gekund. Maar dat is dus niet de afspraak: in plaats van uit te keren gaat de Nederlandse winst in een reserve zodat Persgroep in 2019 een deel van de SDM-aandelen terug kan kopen. Dat is een ander belangrijk punt in de aandeelhoudersovereenkomst.

De ideële aandeelhouder heeft het belang in de onderneming al eenmaal verkleind, met 20 miljoen euro. Van de ontvangen 20 miljoen schoof direct de helft naar een volgend aandeelhouderschap, dat in NRC Media. “Daar hebben we mee geworsteld, want we zouden zo aandeelhouder worden in de concurrent van de kranten van De Persgroep,” zegt Adriaan Stoop, eerder secretaris van het SDM-stichtingsbestuur en bij de investeringsbeslissing lid van de Raad van Toezicht. “Maar het was nodig om de transactie met Mediahuis mogelijk te maken, verder was alleen De Telegraaf geïnteresseerd.”

Bewaker van identiteit

Ooit was de voorganger van SDM zelf eigenaar van vijf toonaangevende Nederlandse kranten. Als uitgever was ze georganiseerd op basis van ideële motieven van haar oprichters, de makers van de verzetskrant Het Parool tijdens de Tweede Wereldoorlog. Fusies en overnames onder de geduldige regie van courantier Wim van Norden brachten PCM Uitgevers tot stand, later spottend ook wel het ministerie van kranten genoemd vanwege de ruime financiële middelen en de grote interne bureaucratie. Hoe PCM zichzelf in 1994 uitleverde aan investeringsfonds Apax en vijf jaar later het eigen vermogen moest inzetten om het vege lijf van de Nederlandse dagbladen te redden is beschreven door Joost Ramaer in De Geldpers. Bij de Persgroep zijn de dagbladen nu beter af dan toen, concludeert Stoop. En toen het erop aan kwam, heeft SDM haar prioriteitsaandeel in kunnen zetten om de identiteit van de media te bewaken, conform de doelstellingen uit de statuten.

Dat prioriteitsaandeel bestaat vanouds voor Het Parool, Trouw en de Volkskrant, die ook nog per krant een stichting kennen die over de identiteit waakt. Toen NRC en AD bij PCM kwamen, hadden die redacties geen belangstelling voor een extra waarborg van hun identiteit, maar na enkele jaren praktijkervaring met Apax kwam NRC daarop terug. Dat de stichting Lux et Libertas vervolgens een prioriteitsaandeel in handen kreeg is te danken aan steun van SDM aan de redactie, zegt Stoop. Bij de verkoop van NRC aan Egeria heeft SDM er eveneens op toegezien dat de bescherming van de identiteit intact bleef. Daarna moest Lux et Libertas het zelf doen, tot SDM in 2015 weer om de hoek kwam kijken om met haar financiële deelneming de verkoop aan Mediahuis mogelijk te maken. “Er is toen geen extra prioriteitsaandeel geclaimd door ons, want Lux et Libertas was er al,” zegt Stoop. “We maakten de transactie mogelijk, dat was goed voor NRC, maar met een aanmoediging aan Mediahuis om ons uit te kopen wanneer daar ruimte voor is.”

Die aanmoediging bestaat uit een preferent dividend van 6 procent, niet alleen voor SDM maar ook voor het fonds V-Ventures van voormalige omroepvereniging Veronica die 7,5 miljoen mee investeerde. Wanneer Mediahuis de aandelen van SDM en Veronica terugneemt is niet afgesproken. Het zou snel kunnen gebeuren als gevolg van de overname van De Telegraaf. Maar het kan ook nog jaren duren als Mediahuis dit deel van het bedrijfskapitaal alleen tegen nog hogere kosten kan herfinancieren.

De preferente aandeelhouders kregen nog een manier om invloed uit te oefenen: een zetel in de Raad van Commissarissen van NRC Media. SDM had daar wel oren naar, zeker omdat de Ondernemingsraad van NRC zo’n constructie heel belangrijk vond. Toenmalig or-voorzitter Hubert Smeets: “Wij wilden de traditie handhaven dat de aandeelhouder niet rechtstreeks de directie aanstuurt, maar via een onafhankelijke raad van commissarissen. Daar was Mediahuis aanvankelijk niet enthousiast over, maar wij konden ons als adviespartij stevig opstellen. We hadden net met de vorige aandeelhouder een procedure achter de rug over de werknemerscommissaris en die hadden we gewonnen. Dat gaf ons een stevig steuntje in de rug. Zo is eruit gekomen dat Aad Stoop als onafhankelijk commissaris ook de eerste president-commissaris zou worden. En wij hebben positief advies gegeven over de overname.” Daarnaast bleef er een werknemerscommissaris, hoogleraar Mijntje Lückerath-Rovers. De overige drie commissarissen bij NRC komen uit de leiding van Mediahuis, onder wie CEO Gert Ysebaert.

Onvermijdelijke teleurstellingen 

Voor SDM is de 6 ton dividend per jaar op de NRC-deelname van 10 miljoen verreweg de beste huidige belegging. Als het volledige stichtingskapitaal zo prettig zou renderen, dan kon Nienke Venema jaarlijks beschikken over 8,5 miljoen euro. Haal daar de bureaukosten van 6 tot 7 ton vanaf en er blijft drie keer zo veel budget als nu over om initiatieven te steunen.

Maar zo werkt het niet in de praktijk, waar SDM ideële en financiële belangen met elkaar moet verzoenen. Beleggen in hoog renderende sectoren als wapenindustrie, commercieel vastgoed en fossiele energiebronnen past niet bij de identiteit van de Stichting Democratie en Media. Grote risico’s nemen kan al helemaal niet de strategie zijn van een fonds dat zijn kapitaal in stand wil houden om met het rendement mooie initiatieven te ondersteunen, op dit moment ongeveer honderd per jaar. Dat het geld uit financieel oogpunt niet optimaal rendeert vindt SDM aanvaardbaar, legt Venema uit, als het maatschappelijk rendement maar gehaald wordt.

Ook voor dat maatschappelijk rendement moet het fonds keuzes maken en die vallen niet bij iedereen in goede aarde. Zo heeft SDM de afgelopen jaren besloten om te snoeien in de ondersteuning van mediaprijzen, waardoor onder andere de Inktspotprijs (cartoons), de Clara Meijer-Wichmann Penning (mensenrechten) en de Tegel (journalistiek) verdwenen van de lijst ondersteunde projecten. Toen SDM afhaakte bij Inktspotprijs ontstond een kleine protestgolf omdat dit de enige prijs voor getekend werk is, maar de woede zakte weg zodra Beeld en Geluid in het gat sprong en de sponsoring overnam als signaal dat het de gedwongen fusie met het Persmuseum serieus neemt. Alleen The European Press Prize krijgt nog wel steun van Democratie en Media. SDM-directeur Venema legt uit dat persprijzen niet veel hoop kunnen koesteren op hernieuwde bijdragen: “We steunen liever projecten die dichter bij de doelstelling liggen, maar ik begrijp dat beleidskeuzes ook teleurstelling veroorzaken.”

Van aanvraag tot shortlist

De SDM-missie volgens de website: ‘Investeren in onafhankelijke, kritische media en een sterke, integere democratische rechtsstaat.’ Wie de steun ontvangt was lang een zaak van een subsidiecommissie, samengesteld door het stichtingsbestuur. Sinds het najaar van 2014 is het bureau verantwoordelijk, met aan het hoofd directeur/bestuurder Nienke Venema, afkomstig van netwerkorganisatie Humanity in Action. Zij en haar medewerkers zoeken actief naar kandidaten voor een bijdrage uit de SDM-miljoenen. Het aantal aanvragen stijgt gestaag: van 226 subsidieverzoeken in 2014 naar 378 in 2016. Dit jaar is de teller daar nu al voorbij met 395 aanvragen, waarvan drie kwart werd afgewezen. Elk verzoek wordt beoordeeld door twee of drie personen uit het programmateam, vertelt Venema. “Thematiek en vorm moeten aansluiten bij de doelstellingen, kernwaarden en ook de prioriteiten van SDM. We kijken naar effectiviteit, originaliteit en haalbaarheid. Verder speelt mee of vergelijkbare projecten en initiatieven al worden gefinancierd door ons. Het team kan een onafhankelijke deskundige raadplegen. Uit al die beoordelingen ontstaat een shortlist die ik als directeur-bestuurder vaststel.”

De shortlist wordt verder onderzocht door het SDM-bureau, waarna het programmateam een advies over financiering schrijft en Venema beslist. De besluiten over steunverlening zijn gedelegeerd aan de directeur-bestuurder tot het zelden toegekende maximum van 100.000 euro. Alles daarboven moet Venema vooraf aan haar toezichthouders voorleggen.

De lijsten van ondersteunde projecten en organisaties toont een grote variatie: van biografieën en documentaires tot lezingen, conferenties en mediaprijzen. Aan sommige instellingen verleent SDM organisatiesteun: budget voor professionalisering. Zo kon de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ) in 2009 haar eerste directeur aanstellen, Margo Smit. “Zonder SDM was de VVOJ nooit geworden wat de vereniging nu is,” zegt Smit, inmiddels Ombudsman bij de NPO. “SDM heeft vanaf het eerste moment in de vereniging geloofd en dat is zeer te prijzen. Veel fondsen steunen projecten maar zij steunen de ruggengraat van de journalistiek, het ecosysteem dat al die projecten en verhalen mogelijk maakt. Op een gegeven moment kreeg het VVOJ-bestuur de vraag: wat hebben jullie nodig? Het antwoord was: iemand die er echt tijd voor vrij kan maken, die ervoor betaald wordt. Toen konden we onze eerste directeur aanstellen, wat ik werd. Ik hoop zeer dat SDM dit type financiering blijft doen.”

Activistenspeeltuin onder vuur

Niet iedereen is gelukkig met de keuzes van SDM. Carel Brendel, islamcriticus en voormalig journalist van Algemeen Dagblad, Het Parool en Vrij Nederland, hekelt op zijn weblog SDM-steun aan media-initiatieven rond de islam en de betrokkenheid daarbij van moslims die hij als intolerant beschrijft. Op The Post Online geven Annabel Nanninga en Bert Brussen SDM er ook geregeld van langs omdat er geld gaat naar ‘haatpredikers’ en de ‘hoofddoeklobby’.

Venema: “Binnen onze brede doelstelling maakt elk bestuur keuzes. Onze steun aan activiteiten tegen moslimdiscriminatie is zorgvuldig tot stand gekomen. Projecten tegen discriminatie van bijvoorbeeld joodse of zwarte Nederlanders zijn ook welkom. Het gaat overigens om 7 procent van ons totaalbudget.”

Elma Verhey (TPO) en Joep Dohmen (NRC) beschreven in 2015 en 2016 verontwaardigd hoe SDM als ‘activistenspeeltuin’ initiatieven steunde waarbij het netwerk van bestuur en directeur ook betrokken was, omdat leden van de tot 2014 actieve subsidiecommissie ook zelf in de media werkten. De huidige werkwijze heeft meer afstand gecreëerd tussen aanvragers en toekenners, maar dwarsverbanden bestaan nog steeds. Zo is directeur Yoeri Albrecht van De Balie zowel ontvanger van gelden voor projecten, als mede-aandeelhouder in NRC Media via de Vereniging Veronica waar hij voorzitter van is. Een tweede Veronica-bestuurslid, Teun Gautier, is incidenteel adviseur van het SDM-team en initiatiefnemer van freelancersplatform De Coöperatie, dat met steun van SDM van start ging.

Allemaal verdedigbaar en goed geregeld, zegt Venema. Adviseurs moeten altijd aangeven of ze een band hebben met projecten waarover ze adviseren. “Nederland is klein. Moeten we goede expertise dan aan ons voorbij laten gaan? We wijzen geregeld aanvragen af van adviseurs, en we hebben ook adviseurs die nooit aanvragen.”

Dat critici SDM indelen bij de ‘linkse kerk’ is niet meer van deze tijd, vindt voormalig bestuurslid Adriaan Stoop: “SDM maakt dingen mogelijk die anders niet zouden gebeuren. Het gaat vooral om onderwerpen, niet om richtingen. Bij de keuzes stel je mensen teleur en je maakt anderen blijer. Ik vind het moeilijk te beoordelen of SDM typisch links is, in mijn generatie lopen links en rechts door elkaar heen. Is medemenselijkheid links of rechts? Het gaat erom of de aanvraag bij de doelstelling past en het zou kunnen dat zulke projecten vaker van links komen.”

Het onderzoek voor dit artikel is verricht op verzoek van villamedia.nl dat online en in het tijdschrift een profiel van SDM (betaalmuur) publiceerde. Enkele passages uit dat profiel zijn hierboven hergebruikt.

Beknopte historie

  • 1944: opgericht als stichting Het Parool, onder andere door Simon Carmiggelt, Frans Goedhart en Wim van Norden, met als doel de identiteit van de krant te bewaken
  • 1968-1995: krantenbedrijf groeit tot Perscombinatie en PCM; omvat Het Parool, Trouw, de Volkskrant, NRC Handelsblad, Algemeen Dagblad en boekenuitgeverij Meulenhoff
  • 2002-2004: verkoop Het Parool aan Belgische uitgever Persgroep en meerderheidsbelang PCM aan investeringsfonds Apax. Stichting Het Parool blijft aandeelhouder in PCM en verandert haar naam in stichting Democratie en Media (SDM)
  • 2007-2009: Apax haakt af, SDM neemt aandelen terug met verlies en verkoopt meerderheid aan De Persgroep. Persgroep verkoopt NRC aan Egeria. SDM houdt prioriteitsaandeel Persgroep Nederland met vetorecht om identiteit titels te beschermen
  • 2014: SDM professionaliseert bureau en wijzigt structuur. Directeur/bestuurder Nienke Venema wordt belast met beleid en uitvoering, legt verantwoording af aan Raad van Toezicht
  • 2015: SDM neemt met Vereniging Veronica minderheidsaandeel in NRC Media.